Stamm Edward (1886–1940), matematyk, logik, filozof. Ur. 10 III w Tarnowie (wg przekazów rodzinnych w Hohenbach, obecnie Czermin, koło Mielca), pochodził z rodziny kolonistów niemieckich przybyłych do Polski pod koniec XVIII w., był synem Józefa (zm. 1897), sierżanta w armii austro-węgierskiej, wyznania ewangelickiego, i Karoliny z Antoszów, wyznania rzymskokatolickiego.
Do szkół S. uczęszczał kolejno w Tarnowie, Nowym Targu i ponownie w Tarnowie (gimnazjum od r. 1896), gdzie wraz z Karolem Sobelsohnem (późniejszym Radkiem), Marianem Kukielem i Stefanem Jaraczem, zorganizował koło samokształceniowe uczniów. Poprzez Sobelsohna wszedł również do młodzieżowej organizacji «promienistych». Po r. 1902 uczył się samodzielnie i 26 IX 1905 zdał maturę jako ekstern w III Gimnazjum w Krakowie. Jeszcze w tym samym miesiącu wyjechał na studia politechniczne do Zurychu (jeden semestr). Kontynuował je w zakresie matematyki i nauk przyrodniczych na uniwersytetach w Innsbrucku (przez dwa i pół roku) i Wiedniu (lipiec 1908 – sierpień 1909), gdzie słuchał m.in. wykładów z teorii liczb F. Mertensa i otrzymał dyplom. Tytułował się potem doktorem, ale nie jest pewne czy uzyskał doktorat w Wiedniu.
W r. 1909 powrócił S. do Krakowa i współpracował ze środowiskiem naukowym przyrodników jako tłumacz rozpraw naukowych na język niemiecki. W r. 1911 wystąpił na XI Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich z referatem Genetyczne ujęcie logiki („Pam. XI Zjazdu Przyrodników i Lekarzy”, Kr. 1911). W l. 1911–14 był nauczycielem w prywatnym gimnazjum realnym Polskiego Ogniska Wychowawczego w Surochowie (pow. jarosławski). W okresie tym (1909–14) pracował naukowo i opublikował 25 rozpraw, m.in.: O aprioryczności matematyki („Przegl. Filoz.” T. 12: 1909) i Das Prinzip der Identität und Kausalität („Vierteljahrsschrift für wissenschaftliche Philosophie und Soziologie” Bd. 34: 1910 H. 3), Czym jest a czym będzie matematyka („Wiad. Mat.” T. 14: 1910), Logiczne podstawy nauk matematycznych („Przegl. Filoz.” T. 14: 1911), Zasady algebry logiki („Wiad. Mat.” T. 15–16: 1911–12, odb. W. 1913), Przyczynowość a stosunek funkcjonalny („Przegl. Filoz.” T. 15: 1912), za którą otrzymał drugą nagrodę „Przeglądu Filozoficznego”, Szkic metodologii ogólnej na podstawie genetycznej (tamże T. 16: 1913). W pracach tych sformułował koncepcję «inwariantów», mających stanowić wyłączny przedmiot nauki; natomiast zadaniem filozofii jest ujęcie tych najbardziej ogólnych niezmienników w system dedukcyjny. Uważał, że matematyka zapominając o swych empirycznych korzeniach oraz dążąc do sformułowania systemu pewników, zatraciła charakter indukcyjny i przybrała postać dedukcyjno-symbolicznej metody będącej wzorem dla innych nauk. Wiele uwagi poświęcił algebrze logiki, wprowadził dla niej własny układ definicji i pewników oraz dowodził, że sformułowana w symbolach arytmetycznych może być ona uważana za część arytmetyki. Analizując pojęcie rzeczywistości (O rzeczywistości, „Przegl. Filoz.” T. 17: 1914) z samoistnej rzeczywistości pierwotnej, czyli poziomu niezróżnicowanych jeszcze przedmiotów, wydzielił trzy zasadnicze rzeczywistości drugiego stopnia: naukową, religijną i artystyczną. Twierdził, że tak jak przy pomijaniu poziomu danych pierwotnych popada się w formalizm, tak poznanie naukowe jest również jednostronne. Jedynie uczestnictwo we wszystkich trzech rodzajach rzeczywistości pozwala osiągnąć ideał pełni życia (O pełni życia ludzkiego, tamże). Od r. 1911 należał do Polskiego Tow. Filozoficznego.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej wyjechał S. do Wiednia i nawiązał kontakty z polskimi filozofami, m.in. Kazimierzem Twardowskim. W r. 1915 powołany został do armii austro-węgierskiej i od r.n. służył w stacji radiotelegraficznej w Krakowie jako tłumacz depesz z języka francuskiego, angielskiego i włoskiego na niemiecki. W r. 1917 skierowano go do oficerskiej szkoły telegraficznej w St. Pölten w Austrii. Po jej ukończeniu w stopniu podchorążego został komendantem stacji telegraficznej w Chebie w Czechach. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w r. 1918 powrócił do Krakowa i jako podporucznik WP wziął udział w formowaniu baonu telegraficznego w Warszawie. W r. 1919 został jednym z pierwszych członków powołanego w Krakowie Polskiego Tow. Matematycznego. Po zwolnieniu z wojska w październiku 1921 w stopniu kapitana rezerwy (2. p. łączności, potem p. radiotelegraficzny) wrócił S. do zawodu nauczycielskiego. W l. 1922–5 był dyrektorem męskiego Państw. Gimnazjum im. Zygmunta Krasińskiego w Ciechanowie. Redagował tam również czasopismo „Goniec Mazowiecki”, w którym zamieszczał własne linoryty. W r. 1924 uzyskał uprawnienia do nauczania matematyki i propedeutyki filozofii w szkołach średnich i seminariach. W l. 1926–7 uczył w Lubowidzu (pow. żuromiński), potem był kolejno wykładowcą matematyki w Szkole Podchorążych Artylerii w Toruniu, nauczycielem w Gimnazjum Koedukacyjnym w Strzyżowie (1929–34), wreszcie kontraktowym nauczycielem w prywatnym Gimnazjum Żeńskim w Wieliczce (1935–9). Był członkiem Tow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych (od r. 1929).
Równocześnie kontynuował S. pracę naukową. Opublikował m.in.: Zastosowanie algebry logiki do teorii szyfrów („Rozpr. Pol. Tow. Mat.” T. 1: 1921), Connexionae inter operationes arithmetica et logica („Annales de la Société Polonaise de Mathématique” T. 2: 1922) i Algebra logiki jako część matematyki („Przegl. Filoz.” T. 25: 1922). Kilka prac poświęcił problematyce etycznej, której główne tezy sformułował w książce Wartości osobiste (Ciechanów 1923). Rozróżniając etykę osobistą od etyki społecznej i wprowadzając pojęcie mocy (siły), stwierdził, że jednostka mocą swą rozumianą jako czyn twórczy, kreujący nowe wartości, może przeciwstawić się sile grupy. W walce różnych tych tendencji zmieniają się oceny dobra i zła, nie ma przy tym bezspornego postępu moralnego, toteż w koncepcji S-a dominuje pesymizm. Był propagatorem w Polsce międzynarodowego języka interlingua, stworzonego przez włoskiego matematyka G. Peano, z którym korespondował i któremu poświęcił potem obszerny artykuł na łamach „Wiadomości Matematycznych” (Józef Peano, T. 36: 1934). Od r. 1926 związał swoją działalność z włoską Academia pro Interlingua (od r.n. jako członek) i jej wydawnictwem «Schola et Vita». W r. 1927 został też redaktorem zagranicznym czasopisma „Archivo di Storia della Scienza”, od r.n. współpracował z redakcją wychodzącego w Rzymie pisma „Archeion”, a w l. trzydziestych z periodykiem poświęconym historii nauki „Isis” (Cambridge, Mass.–Brugges). W r. 1933 wstąpił do założonej przez Samuela Dicksteina Polskiej Grupy współpracującej z Comité International d’Histoire des Sciences w Paryżu. W l. trzydziestych zainteresował się S. bliżej historią matematyki, zwłaszcza w Polsce, i opublikował pracę o trygonometrii Mikołaja Kopernika (La géométrie de Nicolas Copernic, w: La Pologne au VII Congrès International des Sciences Historiques, W. 1933 II, odb. W. 1933). W Bibliotece Miejskiej w Toruniu odnalazł rękopis „O ciągłości” średniowiecznego matematyka, filozofa i teologa T. Bradwardiny (Bradwardinusa) z Oxfordu i dokonał porównania z innymi jego rękopisami z Biblioteki Miejskiej w Erfurcie w pracach: Tomasza Bradwardiny „Tractatus de continuo”, niewydany rękopis XIV w. („Spraw. z posiedzeń Tow. Nauk. Warsz. Wydz. III” T. 28: 1935, odb. W. 1935) i Thomas Bradwardina, praecursore de philosophia de mathematica in medio aevo („Schola et Vita” T. 10: 1935). Był też autorem obszernej monografii Z historii matematyki XVII w. w Polsce (W. 1935, „Wiad. Mat.” T. 40: 1936), omawiającej m.in. dzieła Józefa Naronowicza Narońskiego, Krzysztofa Mieroszewskiego, Stanisława Pudłowskiego i Jana Brożka, oraz autorem prac z historii metrologii: Miary powierzchni w dawnej Polsce (Rozpr. Wydz. Hist.-Filoz. PAU, S. II, T. 45: 1936 nr 2) i Staropolskie miary. Część I. Miary długości i powierzchni (W. 1938). Ogółem opublikował ok. 100 prac dotyczących matematyki, logiki, filozofii, psychologii, etyki, epistemologii oraz filozofii i historii matematyki. W r. 1936 został współpracownikiem (jako asystent) Muz. Techniki i Przemysłu w Warszawie oraz dwa lata później współpracownikiem Komisji Historii Medycyny i Nauk Matematyczno-Przyrodniczych PAU. W kwietniu 1939 wyjechał do Rzymu na Wystawę Surowców i Wynalazków oraz do Monachium w celu nawiązania kontaktów z tamtejszym Muz. Przemysłu. Opis tej podróży, spisany w r. 1939 pamiętnik (od l. dziecięcych do r. 1920) oraz nieopublikowana spuścizna S-a (ponad 55 prac) w językach: polskim, niemieckim i interlingua, dotycząca m.in. dydaktyki matematyki, tablic liczb oraz przyrządów trygonoskopu i gonioskopu, a także korespondencja z uczonymi niemal całego świata (Peano, Dickstein, A. Mieli, G. Sarton i D. M. Bołtowskij) zachowały się w Arch. Nauki PAN i PAU w Krakowie (sygn. K-III 20). W r. 1939 został S. zmobilizowany i wziął udział w kampanii wrześniowej. Pod koniec t.r. powrócił do Wieliczki; tam zmarł 21 XI 1940 i został pochowany na miejscowym cmentarzu.
W małżeństwie zawartym w r. 1910 z Heleną ze Żmigrodzkich miał S. czworo dzieci: Romana (1914–1978), oficera Marynarki Wojennej, który po drugiej wojnie światowej pozostał na emigracji w Szkocji, Aleksandrę (1916–1992), zamężną Jamroż, ekonomistkę, Zofię (1920–1996), zamężną Sadlicką, pracownicę domów kultury, i Krystynę (1921–1985), zamężną Pabich, z wykształcenia nauczycielkę, pracującą jako świetlicowa.
Bibliogr. publikacji i działalności odczytowej S-a: Logika i jej nauczanie w dziejach Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1980 s. 133–8; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1837–1947, Kr. 1948 I; – Filoz. w Pol. Słown.; Jedynak S., Etyka w Polsce. Słownik pisarzy, Wr. 1986; – Gromska D., Philosophes Polonais morts entre 1938 et 1945, „Studia Philosophica” Vol. 3: 1939–45 (wyd. 1948) s. 43–5, odb. Kr.–P. 1948; – Dianni J., Wachułka A., Tysiąc lat polskiej myśli matematycznej, W. 1963; Hist. Nauki Pol., IV cz. 1–3; Jewsiewicki W., Dr Edward Stamm – zapomniany polski uczony i wychowawca (1886–1940), w: Zapiski ciechanowskie, Ciechanów 1974 II 55–82; tenże, Le dr. Edward Stamm, ses travaux et son rôle dans l’évolution de l’histoire de la science et de la technique, „Études d’Histoire de la Sciences et de la Technique” T. 50: 1968 s. 216–22, odb. Wr. 1968; Kociszewski A., Edward Stamm – zapomniany uczony, w: Mazowsze ciechanowskie, Ciechanów 1997 s. 138–40 (fot.); Loewenstein S., Młodzież promienista w Galicji, „Niepodległość” T. 10: 1934; Oesterreich T. K., Grundriss der Geschichte der Philosophie, Berlin 1916 IV; Wachułka A., Edward Stamm (1886–1940), w: Logika i jej nauczanie w dziejach Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1980 s. 79–81; tenże, Matematyka dziś i dawniej. Edward Stamm, „Mat. Czas. dla nauczycieli” R. 15: 1962 nr 1 s. 11–15 (fot.); tenże, Samuel Dickstein a historia matematyki w Polsce w świetle korespondencji z E. Stammem, „Wiad. Mat.” T. 7: 1964 s. 191–202; Zarys dziejów filozofii polskiej 1815–1918, W. 1983; Żarnecka-Biały E., Edward Stamm o początkach symboliki logicznej w Polsce: z XVII-wiecznych rękopisów S. Pudłowskiego, w: Logika i jej nauczanie w dziejach Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1980 s. 83–91; – Halpern I., Kronika polskiej pracy filozoficznej. Nr 1. Od początku 1910 r. do połowy 1911 r., „Przegl. Filoz.” R. 15: 1912 z. 4 s. 553, 557, 564, odb. W. 1912; Roczn. oficerski, W. 1923, 1924; Sprawozdanie dyrekcji c.k. Gimnazjum w Tarnowie za r. szk. 1896/7, Tarnów 1896/7 s. 28; toż za r. szk. 1901/2, Tarnów 1902 s. 63; Zagórowski, Spis nauczycieli; – Kukiel M., Promieniści w Tarnowie, „Orzeł Biały” R. 34: 1974 nr 118 s. 10; – Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: sygn. k III-20; B. Jag.: sygn. Przyb. 315/75, Przyb. 522/75, Przyb. 621/75; B. Narod.: sygn. 2754 (koresp. S-a z S. Dicksteinem); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 3685; BUW: sygn. 476; Paraf. rzymskokatol. p. wezw. św. Klemensa w Wieliczce: Księga zgonów z r. 1940; – Informacje wnuka, Bronisława Pabicha z Wieliczki.
Zofia Pawlikowska-Brożek